فوبیا چیست؟ راهکار های موثر برای درمان آن

حتما تا به حال با افرادی روبرو شده‌اید که ادعا دارند از ارتفاع می‌ترسند، هرگز سوار هواپیما نمی‌شوند یا با دیدن حیوانات لرزش و هراس عجیبی به آنها دست می‌دهد. حتی ممکن است خودتان هم عضوی از همین دسته افراد باشید. این هراس‌های شدید و اغلب بی‌معنی که در مدت زمان طولانی زندگی فرد را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند، به نام فوبیا معروف هستند و در سرتاسر دنیا افراد زیادی را درگیر خود کرده‌اند.

فوبیا چیست؟

همانطور که گفته شد فوبیا به ترسی غیر منطقی، شدید و پایدار  گفته می شود که ممکن است بر اثر برخی عوامل به شکل های گوناگون در موقعیت های متفاوت در افراد بروز کند.

در حقیقت فوبیا، ترسی غیر  واقعی از یک موقعیت، شی، حیوان، شخص و یا انجام یک فعالیت که فرد در طی آن فرد دچار ترسی بیش از حد شده و ممکن است دچار حملات عصبی و اختلالات اضطرابی شود.

این مسئله می تواند در شرایط گوناگون مشکلات بسیاری را برای فرد به وجود آورد و فرد را پریشان و مضطرب کند.فوبیا می تواند سبک و شرایط زندگی افراد را تغییر داده و کیفیت زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد؛ زیرا که این ترس می تواند در همه شرایط بروز کند و فرد را دچار مشکل کند.

همچنین لازم است بدانید که افراد مبتلا به فوبیا اغلب در قسمت دیگر زندگی خود مشکلی نداشته اما در هنگام مواجه با ترس خود دچار علائمی می شوند.

انواع فوبیا

فوبیا در شکل و اندازه‌های گوناگونی وجود دارد و از آنجایی‌که تعداد اشیا و موقعیت‌های مختلف در زندگی بی‌شمار است، لیست فوبیاهای خاص هم شامل تعداد بسیاری می‌شود. بر اساس کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی ایالات متحده، فوبیاهای خاص در پنج گروه اصلی قرار می‌گیرند:

• ترس‌های مربوط به حیوانات (عنکبوت، سگ، حشرات)
• ترس‌های مربوط به محیط‌ طبیعی (ارتفاع، رعد و برق، تاریکی)
• ترس‌های مربوط به خون، جراحت و آسیب یا مشکلات پزشکی (تزریق، شکستگی استخوان، افتادن)
• ترس‌های مربوط به موقعیت‌های خاص (پرواز، سوار آسانسور شد ، رانندگی)
• سایر موارد (خفگی، صدای بلند، غرق شدن)

نام‌گذاری انواع فوبیا معمولا با ترکیب یک پیشوند یونانی یا لاتین انجام می‌شود که فوبیا را با پسوند -phobia توصیف می‌کند. به عنوان مثال ترس از آب، ترکیبی از دو واژه هیدرو به معنای آب و فوبیا است. نوع دیگری از فوبیا با نام فوبیافوبیا یا ترس از ترس (هراس فوبی) وجود دارد که متاسفانه فراتر از حد تصور رواج پیدا کرده است.

همان‌طور که گفته شد، فوبیا انواع مختلفی دارد و ممکن است بر اساس تجربیات فرهنگی، جنسیت و حتی سن به مقدار متفاوتی به وقوع بپیوندد. با توجه به دسته‌بندی کلی که پیشتر گفته شد، به معرفی تعداد بیشتری از انواع فوبیا می‌پردازیم:

• آگورافوبیا یا ترس از مکان‌های باز، Agoraphobia

این ترس مربوط به مکان یا موقعیت‌هایی می‌شود که فرد نمی‌تواند از آن فرار کند. افراد مبتلا اغلب واهمه دارند که در انبوه جمعیت قرار بگیرند یا در خارج از خانه به دام افتاده باشند. به همین دلیل اغلب از موقعیت‌های اجتماعی اجتناب می‌کنند و در خانه می‌مانند.

بسیاری از افراد مبتلا به آگورافوبیا می‌ترسند در مکانی که نمی‌توان از آن فرار کرد، دچار حمله پنیک شوند. حتی افرادی که به مشکلات مزمن پزشکی و سلامتی دچار هستند، می‌ترسند در مکان‌های عمومی یا جایی که دسترسی به فوریت‌های پزشکی وجود ندارد، قرار بگیرند.

• فوبیای اجتماعی، Social phobia

این ترس به عنوان اختلال اضطراب اجتماعی نیز یاد می‌شود. در واقع نوعی فوبیا به شمار می‌رود که منجر به نگرانی شدید در مورد موقعیت‌های اجتماعی می‌گردد و حتی ممکن است به انزوای فرد ختم گردد. فوبیای اجتماعی می‌تواند به اندازه‌ای حاد و شدید باشد که ساده‌ترین تعاملات اجتماعی مانند سفارش غذا در رستوران یا پاسخ تلفن منجر به پنیک و وحشت شود.

افراد مبتلا به سوشیال فوبیا برای اجتناب از موقعیت‌های عمومی اغلب به تنهایی از خانه خارج می‌شوند و در مکان‌های شلوغ حضور پیدا نمی‌کنند.

• گلوسوفوبیا یا ترس از سخنرانی، Glossophobia

این حالت به عنوان اضطراب در عملکرد یا ترس از صحبت در مقابل افراد شناخته می‌شود. افراد مبتلا به فوبیا از سخنرانی در جمع، حتی زمانی‌که به این فکر می‌کنند در حضور گروهی از افراد قرار گرفته‌اند، علائم جسمی شدیدی پیدا می‌کنند.

• آکروفوبیا یا ترس از ارتفاع، Acrophobia

افراد مبتلا به آکروفوبیا از کوه، پل یا طبقات بالای ساختمان‌ها می‌ترسند و از آنها پرهیز می‌کنند. علائمی از جمله سرگیجه، عرق کردن و احساس بیهوشی یا از دست رفتن هوشیاری گریبان‌گیر افراد مبتلا می‌شود.

• کلاستروفوبیا یا ترس از محیط‌های بسته، Claustrophobia

این ترس یعنی کلاستروفوبیا در حالات شدید و مزمن ممکن است فرد را از سوار شدن خودرو یا آسانسور بازدارد و این‌گونه به عامل ناتوان‌کننده‌ای برای او تبدیل می‌شود. می‌توان گفت فوبیا تراکم هم به محیط‌های بسته یا حتی شلوغ ربط پیدا می‌کند.

• آویاتوفوبیا یا ترس از پرواز، Aviophobia

فوبیا پرواز زمانی رخ می‌دهد که فرد قرار باشد سوار هواپیما یا حتی وسایل دیگری مانند هلی‌کوپتر شود. معمولا تجربه اتفاقات بد برای خود او یا اطرافیان از علل بروز فوبیا به شمار می‌رود.

• دنتوفوبیا یا ترس از دندانپزشکی، Dentophobia

این هراس به محیط مطب، دندانپزشک یا حتی اقدامات درمانی مربوط می‌‌شود و این مورد نیز معمولا پس از تجربه ناخوشایند در مطب دندانپزشکی به وجود می‌آید. اگر این ترس مانع از دریافت مراقبت و درمان‌های پزشکی دهان و دندان شود، برای سلامت بدن مضر خواهد بود.

• هموفوبیا یا ترس از خون، Hemophobia

این ترس هم با خون و هم با جراحت در ارتباط است. فرد مبتلا ممکن است هنگام تماس با خون خود یا خون شخص دیگر بیهوش شود.

• زوفوبیا یا ترس از حیوانات، Zoophobia

ترس از حیوانات به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود که از میان آنها می‌توان به آراکنوفوبیا یا ترس از عنکبوت، Arachnophobia، سینوفوبیا یا ترس از سگ، Cynophobia و اوفیدیوفوبیا یا ترس از مار، Ophidiophobia اشاره کرد.

• نیکتوفوبیا یا ترس از تاریکی، Nyctophobia

بسیاری از افراد در دوران کودکی یک ترس ساده از شب و تاریکی را تجربه می‌کنند، ولی اگر این هراس از دوره نوجوانی عبور کند، به نوعی فوبیا تبدیل می‌شود.

آسترافوبیا یا ترس از رعد و برق، Astraphobia، اتوفوبیا یا ترس از تنهایی، Autophobia و هیدروفوبیا یا ترس از آب، Hydrophobi

علل اختلال فوبیا

علت اصلی اختلال فوبیا ناشناخته است. با این وجود موارد زیر را می توان از دلایل احتمالی این اختلال برشمرد:

• عوامل ژنتیکی: افرادی که خویشاوندان نزدیکشان دچار اختلال اضطرابی هستند در معرض خطر ابتلا به فوبیا قرار دارند.
• حوادث دردناک: حوادث دردناک مثل غرق شدن، سقوط از بلندی و غیره می توانند در به وجود آمدن اختلال فوبیا نقش داشته باشند.
• قرار گرفتن در فضاهای محدود و ارتفاعات بلند: آسانسور، اتاق تاریک، آسمان خراشها، پل
• گزش حیوانات: گزش حیوانات یا حشرات همگی می تواند منبع ایجاد اختلال فوبیا باشد.
• افراد مضطرب: افرادی که مدام نگران سلامتی شان هستند و دارای شرایط خاص پزشکی هستند، اغلب  فوبیا دارند.
• مصرف مواد: سوء مصرف مواد و افسردگی نیز با فوبیا ارتباط نزدیکی دارد.
• تغییر در عملکرد مغز: تغییراتی که در مغز و عملکرد های مربوط با آن به وجود می آید هم می تواند در زمینه به وجود آمدن فوبیا نقش داشته باشد.a نیز سه نمونه رایج دیگر از انواع فوبیا هستند.

علائم فوبیا کدام است؟

گاهی افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی زمانی‌که در موقعیت‌های خاص قرار می‌گیرند، دچار حمله پنیک می‌شوند. این حملات پنیک ممکن است به اندازه‌ای ناراحت‌کننده باشد که فرد برای جلوگیری از آن در آینده، دست به هر کاری بزند. مثلا اگر هنگام قایق‌رانی دچار حمله پنیک شوید، احتمالا در آینده از آن واهمه پیدا می‌کنید. اما ممکن است از حملات پنیک یا ترس از آب هم بترسید.

شایع‌ترین علائم فوبیا، حمله پانیک است که می‌تواند زندگی را مختل کند و موجب ناتوانی فرد شود. ویژگی‌های حمله پانیک عبارتند از:

• افزایش ضربان یا تپش قلب
• تنگی نفس
• مشکل تکلم یا ناتوانی در صحبت کردن
• خشکی دهان
• ناراحتی معده و گوارش
• حالت تهوع
• فشار خون بالا
• لرزش بدن
• درد یا گرفتگی قفسه سینه
• احساس خفگی
• سرگیجه یا احساس سبکی سر
• تعریق زیاد
• احساس مرگ قریب الوقوع

البته فردی که به فوبیا مبتلا باشد، لزوما نباید دچار حمله پنیک شود تا بتوان فوبیای او را تشخیص داد. ولی اگر کسی دچار حمله پنیک شد، وجود مشکل در او شایع‌تر خواهد بود. از طرفی‌دیگر برای آنکه بتوان تست فوبیا را جهت تشخیص آن انجام داد، می‌توان از همین علائم حمله پنیک کمک گرفت. اگر در زمان رویارویی با جسم یا موقعیتی خاص، احساس ناخوشایند و همراه با علائم ذکر شده پیدا کردید، به فوبیا مبتلا هستید.

مغز در زمان فوبیا چگونه عمل می‌کند؟

برخی از مناطق خاص مغز وقایع خطرناک و یا مرگبار را ذخیره و یاد آوری می‌کنند. اگر شخص بعدها در زندگی با شرایط و رویداد مشابهی روبه‌رو شود، این بخش‌های مغز آن واقعه استرس‌آور را دوباره و بیش از چند بار به شخص یاد آوری خواهند کرد و همین باعث می‌شود که بدن همان واکنش را دوباره تجربه کند.

در یک فوبیا، بخش‌هایی از مغز که با ترس و استرس مرتبط هستند، به صورت مداوم وقایع ترسناک پیش آمده را یاد آوری خواهند کرد. تحقیقات نشان می‌دهد که فوبیا اغلب به آمیگدال که پشت غده هیپوفیز قرار دارد مرتبط است. آمیگدال ترشح هورمون جنگ و گریز را تحریک می‌کند. در این شرایط مغز و بدن برای مقابله با حالت استرس آماده می‌شوند.

راه‌های درمان فوبیا

فوبیا تا حدود بسیار زیادی قابل درمان است و افرادی که با آن‌ها درگیر هستند تا حدود زیادی به مشکل خود آگاه هستند. همین موضوع کمک می‌کند تا تشخیص بهتر انجام شود.

اگر فوبیا باعث ایجاد مشکلات شدید نشده باشد، دوری کردن از منبع ترس به کنترل آن کمک خواهد کرد. بسیاری از افراد مبتلا به نوع خاصی از فوبیا به دنبال درمان نیستند با وجود اینکه این ترس‌ها معمولاً قبل کنترل هستند. دوری از کردن از عوامل تحریک کننده‌ی برخی از فوبیاها ممکن نیست، این موضوع به خصوص در مورد فوبیا پیچیده صادق است. در این موارد، صحبت کردن با متخصص بهداشت روانی اولین قدم برای بهبودی خواهد بود

بسیاری از فوبیاها با درمان مناسب قابل درمان هستند. یک درمان واحد که برای همه افراد مبتلا به فوبیا موثر باشد، وجود ندارد. هر درمان باید به شیوه‌ی موثری برای هر فرد تنظیم شود تا موثر باشد.

پزشک، روانشناس یا روانپزشک ممکن است رفتار درمانی، دارو و یا ترکیبی از این دو را انجام دهند. هدف از درمان کم کردن ترس و اضطراب و کمک به افراد برای کنترل واکنش به عوامل ایجاد کننده‌ی فوبیا است.

دارو

داروهای زیر برای درمان فوبیا موثر هستند:

مسدودکننده‌های بتا

این مواد به کاهش علائم فیزیکی اضطراب که در فوبیا هم دیده می‌شوند، کمک می‌کنند. عوارض جانبی این داروها، شامل ناراحتی معده، خستگی و سردی انگشتان است.

داروهای ضد افسردگی

بازدارنده‌های جذب سروتونین (Serotonin reuptake inhibitors) معمولاً برای افرادی که به فوبیا مبتلا هستند تجویز می‌کنند. این داروها روی سطح سروتونین مغز اثر گذاشته و در نهایت باعث خلق و خو و رفتار بهتر می‌شوند. در ابتدا این داروها باعث حالت تهوع، مشکلات خواب و سردرد می‌شوند.

اگر این داروها موثر نباشند، پزشک بازدارنده‌های مونوآمین اکسیداز (monoamine oxidase inhibitor (MAOI)) را برای درمان اضطراب اجتماعی تجویز خواهد کرد. افرادی که این نوع از دارو را مصرف می‌کنند، مجبور به پرهیز از مصرف گروهی از غذاها هستند. عوارض جانبی شامل سرگیجه، ناراحتی معده، بی قراری، سردرد و بی‌خوابی خواهد بود.

مصرف داروهای ضد افسردگی تری سیکلیک (tricyclic antidepressant (TCA))، همچون کلومی‌پرامین (clomipramine)، به بهبود علائم فوبیا کمک خواهد کرد. عوارض جانبی اولیه شامل بی خوابی، تاری دید، یبوست، مشکلات دفع ادرار، ضربان قلب نامنظم، خشکی دهان و لرزش دست است.

مسکن‌ها (Tranquilizers)

بنزودیازپین (Benzodiazepines) مثالی از مسکن‌هایی است که برای درمان فوبیا تجویز می‌شود. این دارو ممکن است به کاهش علائم افسردگی کمک کند. افرادی با سابقه اعتیاد به الکل نباید از این داروها مصرف کنند.

در سال ۲۰۲۰ سازمان غذا و داروی آمریکا در مورد این دارو هشدار داد. مصرف این داروها منجر به وابستگی فیزیکی شده و ترک آن حتی ممکن است فرد را با خطر مرگ رو به رو کند. ترکیب این دارو با الکل، مواد مخدر و دیگر ترکیبات مشابه منجر به مرگ خواهد شد. بنابراین اجرای دقیق گفته‌های پزشک در هنگام مصرف این دارو بسیار حائز اهمیت است.

رفتار درمانی

برای درمان فوبیا به این روش شیوه‌های مختلفی وجود دارد:

حساسیت زدایی (Desensitization)

درمان از راه مواجهه (exposure therapy) به افراد مبتلا به فوبیا کمک می‌کند تا پاسخ خود به منبع فوبیا را تغییر دهند. این افراد کم کم در معرض منبع ترس خود قرار می‌گیرند. برای مثال برای افراد مبتلا به ترس از پرواز ممکن است کارهای زیر انجام شود:

• در ابتدا به پرواز فکر کنند
• روان درمانگر به این افراد تصویری از هواپیما را نشان خواهد داد
• فرد به فرودگاه برده خواهد شد
• فرد در کابین آموزشی پرواز قرار خواهد گرفت
• در نهایت فرد در پرواز واقعی قرار می‌گیرد.

درمان رفتاری- شناختی (Cognitive behavioral therapy)

پزشک، روان‌درمانگر یا روانشناس به فرد کمک می‌کند تا منبع فوبیا خود را شناخته و به آن واکنش مناسب را بدهد. این کار باعث می‌شود که فرد بهتر با شرایط کنار بیاید. برای مثال، این روش درمانی به فرد یاد می‌دهد که برای کنترل احساسات و افکار خود با فوبیا رو به رو شود.

تشخیص فوبیا چگونه است؟

تشخیص اختلال فوبیا توسط روانپزشک یا روانشناس با استفاده از مصاحبه بالینی انجام می شود. متخصص علائم بیماری شما و همچنین سابقه پزشکی تان را مورد بررسی قرار میدهد و آن را ثبت میکند تا برای تشخیص گذاری تصمیم بگیرد.

هر نوع فوبیا مجموعه معیارهای تشخیصی خاص خود را دارد. با این حال، در بیشتر فوبیاها موارد زیر وجود دارد:

محدود کردن زندگی: فوبیا تازمانی که در زندگی فرد اختلال و مشکل ایجاد نکرده باشد، تشخیص داده نمی شود. و فرد هنگامی به متخصص مراجعه می کند که احساس دشواری در انجام فعالیت هایش داشته باشد.

اجتناب: برخی از افراد مبتلا به فوبیا که بیماریشان تشخیص داده شده است، می توانند وضعیت ترسناک را تا حدی تحمل کنند. با این حال، تلاش برای جلوگیری از وضعیت ترس آفرین، یک معیار مهم برای تشخیص هراس است.

اضطراب پیش بینی کننده: افراد مبتلا به فوبیا تمایل دارند درباره حوادثی که در آینده ممکن است وضعیت ترس آفرین را ایجاد کنند، فکر کنند و صحبت کنند.

سخن پایانی

اگر به فوبیا مبتلا هستید، مهم است که به دنبال درمان خود باشید. شاید غلبه بر فوبیا (هراس) دشوار به نظر برسد، ولی نباید امیدتان را از دست بدهید، امید همیشه وجود دارد. با درمان صحیح، می توانید بر ترس های خود غلبه کنید و زندگی پربار و رضایت بخش تری داشته باشید.

سوالات رایج درباره فوبیا

شیوع فوبیا به جه صورت است؟

شیوع فوبیا معمولا بعد از سی سالگی غیر معمول است. شروع فوبیا بیشتر در دوران کودکی، سالهای نوجوانی یا اوایل بزرگسالی است.

افرادی که بصورت ژنتیکی مستعد اضطراب هستند، در معرض خطر ابتلاء به فوبیا قرار دارند. به نظر می رسد، سن، وضعیت اقتصادی اجتماعی و جنسیت فقط برای برخی از هراسها از عوامل خطر آفرین باشد. به عنوان مثال، زنان بیشتر فوبی حیوان(ترس از حیوانات) دارند. کودکان یا افرادی که از نظر اقتصادی – اجتماعی پایین هستند ، احتمالاً هراس اجتماعی دارند. مردان نیز اکثریت مبتلایان به ترس از پزشکان و دندانپزشکان را تشکیل می دهند.

آیا فوبیا درمان دارد؟

پزشکان توصیه می‌کنند که برای درمان فوبیا از روش‌های روان درمانی، دارو درمانی یا ترکیبی از این روش‌ها استفاده شود. شروع درمان مناسب به شناخت دقیق فوبیا و محرک‌های آن وابسته است.

برای مطالعه بیشتر اینجا کلیک کنید.